Επιστήμονες που συνεργάζονται σε όλο τον κόσμο έχουν αποκαλύψει μια νέα, εκπληκτική ιστορία προέλευσης των οινοποιήσιμων σταφυλιών, μεταθέτοντας την εξημέρωση του Vitis vinifera, του είδους σταφυλιού που χρησιμοποιείται για την οινοποίηση, σε περισσότερα από 11.000 χρόνια πριν. Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι εξημέρωσαν τα αμπέλια περίπου την ίδια χρονική περίοδο που εξημέρωσαν τα πρώτα φυτά δημητριακών.
"Το αμπέλι ήταν πιθανότατα η πρώτη οπωροφόρα καλλιέργεια που εξημερώθηκε από τον άνθρωπο", δήλωσε ο Wei Chen, εξελικτικός βιολόγος στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Yunnan στην Κίνα και μέλος της ομάδας μελέτης.
Ο Chen μίλησε μέσω τηλεδιάσκεψης, μαζί με τον επικεφαλής συγγραφέα της μελέτης, Yang Dong, στο συνέδριο της Αμερικανικής Ένωσης για την Προώθηση της Επιστήμης στην Ουάσιγκτον, την περασμένη εβδομάδα. Παρουσίαζαν τα αποτελέσματα της εκτεταμένης μελέτης, την οποία ανέλαβαν 89 ερευνητές από περισσότερες από δώδεκα χώρες. Η ομάδα αλληλούχισε 3.525 γονιδιώματα ποικιλιών αμπέλου, λαμβάνοντας δείγματα από ιδιωτικές συλλογές, ερευνητικά ινστιτούτα, αμπελώνες και χωράφια στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, τον Καύκασο και την Ασία. Μελέτησαν τόσο το Vitis vinifera όσο και τον πρόγονό του, το άγριο Vitis sylvestris.
Η αυγή της γεωργίας
Μέχρι τώρα, τα αρχαιολογικά στοιχεία έδειχναν ότι οι άνθρωποι εξημέρωσαν για πρώτη φορά τα σταφύλια στα βουνά του Καυκάσου - τη σημερινή Γεωργία, την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν - πριν από περίπου 8.000 χρόνια, και ότι η αμπελοκαλλιέργεια και η οινοποίηση εξαπλώθηκαν από εκεί σε όλο τον κόσμο.
Όμως, το γενετικό αρχείο επέστρεψε την ημερομηνία πριν από 11.000 χρόνια, στις αρχές της τρέχουσας γεωλογικής περιόδου: του Ολόκαινου. Οι προηγούμενες θεωρίες χρονολόγησης καθορίζονταν από το αρχαιολογικό αρχείο και όχι από την εξελικτική γενετική. Τώρα μπορούμε να τοποθετήσουμε την αμπελοκαλλιέργεια ακριβώς γύρω από την έλευση της γεωργίας.
Η δεύτερη σημαντική είδηση είναι ότι δεν υπήρξε ένα μοναδικό γεγονός προέλευσης πριν από τόσα χρόνια, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν αμπέλια. "Υπάρχουν δύο γεγονότα εξημέρωσης που συνέβησαν ταυτόχρονα", δήλωσε ο Dong. Αυτές οι δύο τοποθεσίες εξημέρωσης ήταν ο νότιος Καύκασος και το δυτικό τμήμα της Μέσης Ανατολής - ο σημερινός Λίβανος, το Ισραήλ, η Συρία και η Ιορδανία. Τα αμπέλια Vitis sylvestris που εξημερώθηκαν σε αυτές τις τοποθεσίες, οι οποίες απέχουν περίπου 600 μίλια μεταξύ τους, ήταν δύο γενετικά διαφορετικοί πληθυσμοί του άγριου φυτού, αφού διαχωρίστηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας παγετώδους προέλασης, γεγονός που επέτρεψε στους ερευνητές να τους διακρίνουν.
Ενώ δεν γνωρίζουμε ποιοι ήταν αυτοί οι πρώτοι αμπελουργοί ή πώς οι δύο αγροτικοί πληθυσμοί σχετίζονταν μεταξύ τους, οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ότι αυτοί οι άνθρωποι ταξίδευαν, καθώς τα στοιχεία δείχνουν τη μετακίνηση κοχυλιών και οψιδιανού μεταξύ των πληθυσμών. Ταξίδευαν και οι ιδέες;
"Δεν είναι ότι κάποιος είχε την ιδέα να εξημερώσει τα σταφύλια", δήλωσε στο Wine Spectator ο καθηγητής εξελικτικής γενετικής Robin Allaby, του Πανεπιστημίου του Warwick στην Αγγλία. "Είναι περισσότερο ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπιζαν το τοπίο έδωσε αφορμή για την εξημέρωση των σταφυλιών. Οι πρακτικές υπό αυτή την έννοια θα μπορούσαν να έχουν ανταλλαγεί, αλλά δεν θα ήταν ακριβώς, ' Ε, έχουμε αυτό το σπουδαίο νέο πράγμα που λέγεται σταφύλι. Γιατί δεν το δοκιμάζετε; ' "
Ο Allaby προειδοποίησε ότι η εξημέρωση (η βιολογική αλλαγή στο αμπέλι) ήταν μια διαδικασία που συνέβη σε διάστημα χιλιάδων ετών. "Οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τα φυτά εδώ και πάρα πολύ καιρό", δήλωσε ο Allaby. "Μπορούμε να δούμε από τις πιέσεις επιλογής ότι παρόλο που πριν από περισσότερα από 11.000 χρόνια είναι η στιγμή που τα εξημερωμένα φυτά εμφανίζονται και αρχίζουν να φαίνονται διαφορετικά στα αρχαιολογικά αρχεία, οι πιέσεις επιλογής που εμπλέκονται πρέπει στην πραγματικότητα θεωρητικά να πηγαίνουν αρκετά πίσω πριν από αυτό - μιλάμε για χιλιάδες και χιλιάδες χρόνια πριν".
Ξεκίνησε με τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες που έψαχναν για άγρια φυτά, στη συνέχεια φρόντιζαν τα άγρια φυτά για καρπούς, ακολουθούμενοι από πιο εντατική καλλιέργεια, όπως η κατεργασία του εδάφους και η φύτευση σπόρων, έως ότου τελικά καλλιεργούσαν εξημερωμένα φυτά.
Τα αρχαιοβοτανικά στοιχεία δείχνουν ότι τα σταφύλια ήταν ήδη ένα από τα ετήσια φυτά που εκμεταλλεύονταν οι άνθρωποι που ζούσαν στο Λεβάντε. Στο Ohalo II, έναν προϊστορικό οικισμό στις όχθες της Θάλασσας της Γαλιλαίας που χρονολογείται πριν από 23.000 χρόνια, οι αρχαιολόγοι βρήκαν υπολείμματα άγριων δημητριακών, όπως σιτάρι και κριθάρι emmer, ξηρούς καρπούς, σταφύλια, σύκα και άλλα φρούτα. Οι κάτοικοι διέθεταν πλάκα άλεσης για την παρασκευή αλεύρου, αλλά δεν έχουν βρεθεί στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι ζύμωναν κρασί.
Η εξάπλωση των αμπελώνων
Οι δύο καταβολές της εξημέρωσης της αμπέλου έχουν διαφορετικές παρακαταθήκες, οι οποίες είναι παρούσες στη σημερινή οινική κουλτούρα. Ο νότιος Καύκασος φιλοξένησε έναν από τους πρώτους αμπελοοινικούς πολιτισμούς μας, αλλά τα σταφύλια που καλλιεργήθηκαν εκεί δεν εξαπλώθηκαν πολύ μακριά. Η αμπελοκαλλιέργεια εξαπλώθηκε από τη Μέση Ανατολή στη Δυτική Ευρώπη. Το γενετικό αρχείο δείχνει ότι τα αμπέλια μετακινήθηκαν ανατολικά στην Ασία, προς το Ουζμπεκιστάν, το Ιράν και την Κίνα, και στη συνέχεια δυτικά στη σημερινή Τουρκία, την Κροατία, την Ιταλία, τη Βόρεια Αφρική, την Ισπανία και τη Γαλλία.
Η εξημέρωση της Μέσης Ανατολής δημιούργησε τέσσερις μεγάλες ευρωπαϊκές καλλιεργούμενες συστάδες σταφυλιών, δήλωσε ο Allaby, οι οποίες ταιριάζουν με την εξάπλωση του νεολιθικού πολιτισμού στην Ευρώπη. Αυτή ήταν μια περίοδος κατά την οποία, όπως πιστεύουν οι αρχαιολόγοι, η προηγμένη κατασκευή εργαλείων και η γεωργία εξαπλώθηκαν από τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη. Παραμένουν ερωτήματα για το αν τα εξημερωμένα αμπέλια ταξίδεψαν μέσω του εμπορίου ή με τους ανθρώπους που μετανάστευαν, αλλά όπως και να έχει, η οινοποίηση τοποθετείται βαθιά στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.
Καθώς τα αμπέλια εξαπλώνονταν, άλλαζαν, δημιουργώντας τη μεγάλη ποικιλομορφία της Vitis vinifera σήμερα. Στο Μιλάνο, Ιταλοί επιστήμονες παρείχαν το DNA άγριων ιταλικών αμπελιών για τη μελέτη. Η γενετική ανάλυση αποκάλυψε ότι όταν τα εξημερωμένα αμπέλια έφτασαν από τη Μέση Ανατολή, αναμείχθηκαν με τις τοπικές άγριες ποικιλίες, αποκτώντας νέα χαρακτηριστικά. "Η Ιταλία διαθέτει μεγάλο αριθμό άγριων πληθυσμών αμπέλου που μπορεί να βοήθησαν στη διαμόρφωση των σύγχρονων ποικιλιών", δήλωσε η Gabriella De Lorenzis από το Τμήμα Γεωπονίας και Περιβαλλοντικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Μιλάνου.
Ο Peter Nick, Γερμανός μοριακός βιολόγος και επικεφαλής της μοριακής κυτταρικής βιολογίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καρλσρούης στη Γερμανία, μίλησε στο συνέδριο για το πώς η οινοποίηση διαμόρφωσε το τοπίο της νοτιοδυτικής Γερμανίας τα τελευταία 2.000 χρόνια. Τώρα, μέσω γονιδιωματικών δοκιμών, είπε ότι ανακάλυψαν ότι οι γερμανικές ποικιλίες έχουν μια εκπληκτική καταγωγή.
"Αυτό το έργο, το οποίο διερευνά τη γονιδιωματική ιστορία του αμπελιού, μας βοήθησε να κατανοήσουμε πώς προέκυψαν οι γερμανικές ποικιλίες και ποια γονιδιακή ροή διαμόρφωσε την εξέλιξη του ευρωπαϊκού άγριου σταφυλιού", δήλωσε ο Nick. " Μάθαμε, για παράδειγμα, ότι γονίδια που προέρχονται από το Αζερμπαϊτζάν έχουν εισέλθει στη γονιδιακή δεξαμενή των ευρωπαϊκών άγριων σταφυλιών και των ποικιλιών μας, γεγονός που αποτέλεσε μεγάλη έκπληξη. "
"Αυτά τα γονίδια ταξίδεψαν κατά μήκος του σημερινού Δρόμου του Μεταξιού", πρόσθεσε. " Έτσι, μπορούμε τώρα να πούμε ότι ο δρόμος του μεταξιού ήταν ένας δρόμος του κρασιού".
